Τίμιος Σταυρός του Αγιασμάτι
Ο Τίμιος Σταυρός του Αγιασμάτι αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Κύπρου και συναντάται σε απόσταση περίπου 5 περίπου χιλιομέτρων βορειοανατολικά από το χωριό Πλατανιστάσα στην επαρχία Λευκωσίας.
Επάνω στο ανατολικό τμήμα της οροσειράς του Τροόδους, στη γεωγραφική περιφέρεια της Πιτσιλιάς, εντοπίζεται ο Τίμιος Σταυρός του Αγιασμάτι, ο πρώτος ναός που από το 1985 εντάχθηκε (μαζί με εννέα άλλους Μεσαιωνικούς ναούς της Κύπρου), στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO εξαιτίας των αριστοτεχνικών τοιχογραφιών του.
Ο Τίμιος Σταυρός του Αγιασμάτι αποτελεί το καθολικό της ομώνυμης μονής που οικοδομήθηκε στα τέλη του 15ου αιώνα και ήταν αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό, όπως φαίνεται από επιγραφή πάνω από την νότια είσοδο του, στην οποία επίσης αναγράφονται και το όνομα του ζωγράφου Φίλιππου Γουλ αλλά και των κτητόρων του ναού. Σήμερα σώζονται μόνο μερικά ερείπια κελιών, και η ονομασία «Αγιασμάτι» προέρχεται από τη λέξη αγίασμα, αν και πολλοί μελετητές κάνουν αναφορά στην ομώνυμη τοποθεσία της δυτικής Μικράς Ασίας. Μάλιστα υποστηρίζουν ότι μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) μερικοί Κωνσταντινουπολίτες κατέφυγαν στην Κύπρο και ίδρυσαν τη συγκεκριμένη μονή, δίνοντάς της το ίδιο όνομα με αυτό της χαμένης πατρίδας του.
Ο μονόκλιτος ξυλόστεγος ναός του Τιμίου Σταυρού του Αγιασμάτι, πιθανώς να ήταν κτίσμα του 1494 και σήμερα ξεχωρίζει για την μοναδική σ’ όλη την Κύπρο οροφή του, που είναι ξυλόστεγη και περιβάλλεται και στις τέσσερις πλευρές από μια κλειστή στοά, αλλά και το ζωγραφιστό εσωτερικό του διάκοσμο. Ολόκληρο το εσωτερικό της εκκλησίας, είναι ζωγραφισμένο με τοιχογραφίες βυζαντινής Παλαιολόγειας τέχνης και τοπικής λαϊκής τεχνικής, με αρκετά στοιχεία ιταλικής Aναγεννησιακής τεχνοτροπίας.
Αναλυτικότερα, οι τοιχογραφίες αναπτύσσονται σε δύο ζώνες εικονογραφώντας σκηνές από τη ζωή της Θεοτόκου και του Χριστού, πρόσωπα από την Παλαιά Διαθήκη, την Ανεύρεση και την Ανύψωση του Τιμίου Σταυρού. Άνωθεν έχουν ζωγραφιστεί οι πολυάνθρωπες σκηνές της Καινής Διαθήκης, όπου εντυπωσιάζει η απεικόνιση της Δευτέρας Παρουσίας, με το Χριστό να πλαισιώνεται από εξαπτέρυγα και Σεραφείμ, από τη Θεοτόκο και τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Από κάτω του απεικονίζεται η ετοιμασία του Θρόνου και πιο κάτω Απόστολοι και άγγελοι και έγερση νεκρών. Κάτω δεξιά εικονογραφούνται τα μαρτύρια όσων κατέληξαν στην κόλαση, ενώ απέναντι από την κόλαση είναι ζωγραφισμένος ο Παράδεισος, που διαφυλάσσεται από τον Άγιο Πέτρο. Κάτωθεν έχουν αγιογραφηθεί οι μεμονωμένες μορφές. Όπως ο αφηγηματικός κύκλος της Εύρεσης και Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού στον Ουρανό από τους δύο αγγέλους – σε μικρογραφίες στο βόρειο τυφλό τόξο του ναού, στην αψίδα του Ιερού Βήματος – η Παναγία της Βλαχερνίτισσας, και άλλες.
Τέλος, η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού του Αγιασμάτι γιορτάζει μεγαλοπρεπώς κάθε 14 του Σεπτέμβρη, ενώ είναι επισκέψιμη καθημερινά για ορισμένες ώρες το πρωί και τ’ απόγευμα και κατόπιν συνεννοήσης με τον υπεύθυνο ιερέα.
