Κρυσφήγετο ΕΟΚΑ Παλαιχωρίου Ορεινής
To Kρησφύγετο ΕΟΚΑ Παλαιχωρίου Ορεινής βρίσκεται στο κέντρο του ομώνυμου χωριού της επαρχίας Λευκωσίας στην Κύπρο.
Δίπλα από την εκκλησία της κοινότητας του Παλαιχωρίου Ορεινής, την Παναγία Χρυσοπαντανάσσα, στο υπόγειο του σπιτιού του Ανδρέα και της Μαρίτσας Καραολή υπάρχει μέχρι και σήμερα η κρυψώνα του ήρωα της ΕΟΚΑ, Γρηγόρη Αυξεντίου.
Το καλοκαίρι του 1956, ο Γρίβας Διγενής διέταξε τους αντάρτες να φυλάγονται μέσα στα σπίτια απλών ανθρώπων για μεγαλύτερη ασφάλεια. Έτσι, το Kρησφύγετο ΕΟΚΑ Παλαιχωρίου Ορεινής οικοδομήθηκε με υπόδειξη του ιδίου του αγωνιστή από τους αντάρτες Γεώργιο Μάτση, Λεωνίδα Στεφανίτη και Αντώνη Παπαδόπουλο, σε συνεργασία με τον Ανδρέα Καραολή και την τεχνική βοήθεια του Σπύρου Μιχαηλίδη. Ο Αυξεντίου κράτησε για πάντα μυστική την είσοδο στο κρησφύγετό του, καθώς και την ύπαρξη του δεύτερου κρησφύγετου, ακόμη κι αν στο χωριό φιλοξενήθηκαν κατά καιρούς πολλοί από τους αντάρτες και συμμάχους του.
Η αναστήλωση του Κρησφύγετου ΕΟΚΑ Παλαιχωρίου Ορεινής, όπως είναι σήμερα, πραγματοποιήθηκε το 1997 από το «Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ 1955-59» και υπό την αρχιτεκτονική επιμέλεια του αρχιτέκτονα Ιωάννη Αριστοδήμου, ενώ τα δωμάτια του κρησφύγετου παραχωρήθηκαν αφιλοκερδώς από την οικογένεια Καραολή και συνενώθηκαν με το σπίτι-δωρεά της Ελένης Αναστάση Παπαμιχαήλ και των κληρονόμων της.
Τo Kρησφύγετο ΕΟΚΑ Παλαιχωρίου Ορεινής στην πραγματικότητα ήταν ένα σύμπλεγμα από δύο κρησφύγετα, το ένα βρίσκονταν κάτω από έναν φούρνο, και το άλλο κάτω από μια πετρόκτιστη σκάλα, που εφαπτόταν με τον φούρνο. Πιο συγκεκριμένα, στην πόρτα του κρησφύγετου υπήρχαν πέτρες κολλημένες μεταξύ τους, οι οποίες κι αποτελούσαν όλες μαζί, έναν ενιαίο τοίχο. Η σύνδεση της κρυψώνας με το δωμάτιο του Αυξεντίου στο ανώγι της κατοικίας γίνονταν με μια κινητή σκάλα, μέσα από μια τρύπα που είχε το πάτωμα.
Σήμερα, τo Kρησφύγετο ΕΟΚΑ Παλαιχωρίου Ορεινής είναι επισκέψιμο για το κοινό, αποτελώντας από μόνο του ένα μοναδικό θέαμα και δίνοντας την ευκαιρία στους απανταχού επισκέπτες να κάνουν μια αναδρομή στο ιστορικό παρελθόν της Μεγαλονήσου. Στον μουσειακό αυτό πλέον χώρο, ο επισκέπτης μπορεί να διαβάσει περισσότερα για το ζεύγος Καραολή, τους ήρωες που πέρασαν από το κρησφύγετο και έπεσαν μαχόμενοι στο πεδίο της τιμής, καθώς και το πεδίο δράσης του Γρηγόρη Αυξεντίου, αλλά και των αιματηρών αγώνων της περιόδου του 1955-1959.
Ο Γρηγόρης Αυξεντίου, έμενε συχνά στην περιοχή του Παλαιχωρίου Ορεινής, προκειμένου να διευθύνει μεγάλα τμήματα των επαρχιών Λευκωσίας, Λεμεσού και Λάρνακας, ενώ τις νύχτες τελούσε χρέη φρουρού, αφού το δωμάτιό του βρισκόταν πίσω ακριβώς από τον αστυνομικό σταθμό του χωριού, όπου στάθμευαν και οι Άγγλοι στρατιώτες. Μάλιστα, έπειτα από τη μάχη της Ζωοπηγής, (1957), πληγωμένος ο Αυξεντίου επέστρεψε στο Παλαιχώρι για να τον περιθάλψουν, και ταυτόχρονα ξεκίνησε μια επιχείρηση αναζήτησής του από τους Άγγλους στρατιωτικούς, οι οποίοι όμως και δεν κατάφεραν ποτέ να τον βρουν. Από το 1955, οπότε και ανέλαβε τα καθήκοντα του τομεάρχη της γεωγραφικής περιφέρειας της Πιτσιλιάς, έπεσε μαχόμενος στις 3 Μαρτίου του 1957.
