Ελιόμυλος της Παφίταινας

Ο Ελιόμυλος της Παφίταινας βρίσκεται στα χωριά Σπήλια- Κούρδαλι και είναι από τα πολλά μουσεία στις δύο συνενωμένες κοινότητες της επαρχίας Λευκωσίας.

Ένα όμορφο οικοδόμημα που χτίστηκε το 1894 από την Κατερίνα Κουτσολοϊζή (ή αλλιώς γνωστή ως Παφίταινα) και σύζυγο του Νικόλα Αλεξάνδρου από την Πάφο, ο Ελιόμυλος της Παφίταινας συναντάται στο κέντρο της κοινότητας Σπηλίων. Ο χώρος ήταν σε λειτουργία μέχρι και το 1954 περίοδο που οι γειτονικές κοινότητες απέκτησαν πιο σύγχρονα ελαιοτριβεία, αλλά μετά την αναπαλαίωσή του από το Σύνδεσμο Αποδήμων και το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου, θεωρείται ένας  από τους καλύτερα διατηρημένους ελιόμυλους στη Σολέα, αλλά και σε όλο το νησί.

Οι ελιές συνθλίβονταν από μία τεράστια μυλόπετρα, την οποία γύριζαν είτε οι ντόπιοι, είτε με τη βοήθεια από κάποιο γαϊδούρι. Το πιεστήριο είναι κατασκευασμένο από δρύινο ξύλο και αποτελείται από δύο στύλους, ύψους 2,5 μέτρων που ενώνονται στην κορυφή τους με ένα μικρό δοκάρι. Μέσα από το δοκάρι, περνά ένας δρύινος κοχλίας, που στο κάτω του άκρο, έχει ένα ορθογώνιο παχύ ξύλο με το οποίο πιέζονταν προς τα κάτω τα ζεμπίλια. Στη βάση τους οι δυο στύλοι, ενώνονται με χοντρό οριζόντιο κορμό δρυ, επίπεδο στο πάνω μέρος για να κάθονται σ’αυτό τα ζεμπίλια. Ο κορμός αυτός εξέχει ένα μέτρο περίπου έξω από τον ένα στύλο και έχει στην πάνω του μεριά χαραγμένο το αυλάκι για την έξοδο του λαδιού.

Οι σπασμένες ελιές έμπαιναν σε ζεμπίλια και πιέζονταν στο πιεστήριο και στη συνέχεια, αφού είχαν πολτοποιηθεί, περιχύνονταν σε ζεστό νερό που έβραζε.  Ακολούθως, μεταφέρονταν στα ζεμπίλια και μέσω μικρού αυλακιού χαραγμένου στη βάση του πιεστηρίου, το λάδι που έβγαινε μαζί με το νερό, κατέληγε στη «δάνα», ένα ανοιχτό πιθάρι .

Ο διαχωρισμός του λαδιού από το νερό, γινόταν με ειδικό πήλινο δοχείο και έμπαινε σε πήλινα δοχεία, τις «τζάρες». Αφού ολοκληρωνόταν η διαδικασία του διαχωρισμού, τα απόνερα μεταφέρονταν σε άλλο πιθάρι, στην άλλη γωνιά του κτίσματος. Την επόμενη μέρα, αφού μάζευαν από την επιφάνεια του νερού το λάδι που επέπλεε, άνοιγαν το σωλήνα που ήταν τοποθετημένος στη βάση του πιθαριού και επικοινωνούσε με το διπλανό χείμαρρο, για να αδειάσει.

Ο Ελιόμυλος της Παφίταινας κηρύχθηκε σε αρχαίο μνημείο από το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου και στα μέσα της δεκαετίας του 1990, αποκαταστάθηκε με έξοδα του Συνδέσμου Αποδήμων και του Τμήματος Αρχαιοτήτων.