Αρχαίο Ιδάλιο
Το Αρχαίο Ιδάλιο αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Κύπρου και συναντάται στην κοινότητα Δαλίου της επαρχίας Λευκωσίας.
Σύμφωνα με την παράδοση, η πόλη του Αρχαίου Ιδαλίου ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα π.Χ. από τον Αχαιό ήρωα του Τρωικού πολέμου Χαλκάνωρα, (απόγονο του Τεύκρου, ο οποίος ίδρυσε την Σαλαμίνα), στον τόπο όπου και είδε το φως του ήλιου. Στην αρχαία αυτή πόλη λατρεύτηκαν η θεά Αθηνά και ο Απόλλωνας ο Αμύκλαιος (ένδειξη ότι οι πρώτοι κάτοικοί της ήρθαν από τη Λακωνία). Σήμερα, τα ερείπια εκείνης της πόλης συναποτελούν έναν αρχαιολογικό χώρο που είναι πιο ξακουστός για την Επιγραφή Ιδαλίου, εύρημα με το οποίο οι ανασκαφές απέδειξαν ότι το Αρχαίο Ιδάλιο υπήρξε το πιο δημοκρατικό βασίλειο, και ένα από τα πρώτα βασίλεια της Μεγαλονήσου που έκοψε εντελώς δικό του νόμισμα.
Η πόλη του Αρχαίου Ιδαλίου ήταν χτισμένη πάνω σε δύο γειτονικούς λόφους, κοντά στις όχθες του ποταμού Γιαλιά. Ένα μεγάλο τμήμα του σημερινού Δαλίου είναι οικοδομημένο πάνω στα κατάλοιπα της αρχαίας αυτής πόλης.
Στην τοποθεσία Αγρίδι, της σύγχρονης κοινότητας του Δαλίου, βρέθηκαν τα πρωϊμότερα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας. Από τον 18ο μέχρι τον 11ο αιώνα π.Χ., (Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού), διάφοροι αρχαίοι οικισμοί ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με τις γειτονικές χώρες της Μεσογείου, εξού κι η περιοχή εξελίχθηκε σε μεγάλο αστικό κέντρο, ενώ κατοικήθηκε αδιάλειπτα μέχρι και σήμερα. Πολύχρονες έρευνες και ανασκαφές στην περιοχή, έδειξαν ότι η πόλη του Αρχαίου Ιδαλίου διακρίνονταν από τρία μέρη. Τη δυτική ακρόπολη, «Αμπελέρη», την ανατολική ακρόπολη, «Μούττη του Αρβίλη», στην οποία βρίσκονταν το ιερό της Αφροδίτης, και την κάτω πόλη, στο μεταξύ τους. Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν αρχικά στη δυτική ακρόπολη, αν κι η πόλη επεκτάθηκε στη συνέχεια προς τον βορρά και την ανατολή. Μάλιστα, στα 500 π.Χ, έφτασε ν’ αριθμεί περίπου 10000 κατοίκους. Αποκορύφωση της οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξής της, ήταν η ίδρυση του βασιλείου του Αρχαίου Ιδαλίου. Άνθισε το 7ο αιώνα π.Χ. μέχρι και τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., οπότε και το αλλοτινό αχανές βασίλειο πολιορκήθηκε και κατακτήθηκε από τους Φοίνικες βασιλείς του Κιτίου με τη βοήθεια των Περσών και κατέληξε σε μια μικρή ασήμαντη πόλη. Έπειτα, παρά την Πτολεμαϊκή κυριαρχία, συνέχισε ν’ αποτελεί μεγάλο κέντρο παραγωγής γλυπτών μνημείων, και με το δικό του μοναδικό ύφος, επηρέασε πολλές ακόμη περιοχές του νησιού.
Το 1972, η μεικτή Αμερικανική αποστολή στη δυτική ακρόπολη του Αρχαίου Ιδαλίου, κάνει αναφορά για την αρχιτεκτονική της πόλης, ανάγοντας την στην τρίτη Γεωμετρική περίοδο και την Αρχαϊκή περίοδο. Επιπλέον, διεξήχθησαν κι ανασκαφές για να εντοπιστεί ο ναός του Απόλλωνα, ενώ λίγο αργότερα (στην πλαγιά της ανατολικής ακρόπολης), ανακαλύφτηκε μια Ελληνιστική βιομηχανική εγκατάσταση, ακριβώς πάνω από την προηγούμενη αρχαϊκή αρχιτεκτονική. Το 1987, το Πανεπιστήμιο του New Hampshire διεξάγει για πρώτη φορά έρευνες στην κάτω πόλη, ενώ από το 1992 μέχρι και σήμερα, συνεχίζονται οι ανασκαφές εκεί. Τις τελευταίες δεκαετίες, η έρευνα έχει επικεντρωθεί στο πλάτωμα της ανατολικής ακρόπολης, ενώ επανεξετάζονται επιμελώς τα ευρήματα των ανασκαφών του αρχαίου ιερού του Άδωνη.
Πάντως, κομβικό σημείο όλων των ανασκαφών που έχουν γίνει στην περιοχή, απέβη η σκαπάνη του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου, που το 1991 και στους πρόποδες του λόφου της Αμπελερής, της δυτικής ακρόπολης του Αρχαίου Ιδαλίου, έφεραν στο φως ένα μεγάλο οχυρωμένο κτιριακό συγκρότημα που μάλλον χρησίμευε ως το παλάτι ή το διοικητικό κέντρο της περιοχής. Μάλιστα, θεωρήθηκε ως το μεγαλύτερο που έχει εντοπιστεί μέχρι και σήμερα στο νησί. Το συγκρότημα περιελάμβανε κι έναν τριπλό ελιόμυλο, μοναδικό στο είδος του, για την περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Έχοντας πρακτικό ρόλο και αυστηρά αμυντικό χαρακτήρα, το οχυρό συναποτελούσαν εσωτερικοί πύργοι, καθώς και μεγάλες ορθογώνιες αυλές, γύρω από τις οποίες υπήρχαν τα δωμάτια. Αυτά, βρίσκονταν στο ισόγειο, και περιελάμβαναν αποθήκες με πιθάρια, και μεγάλα αγγεία για αποθήκευση του κρασιού και του λαδιού. Σε πολλά απ’ τα δωμάτια, βρέθηκαν περίπου 300 επιγραφές, γραμμένες με μελάνι πάνω σε μαρμάρινες πλάκες και κεραμικά όστρακα, που αφορούσαν τη συλλογή φόρων από τους κατοίκους της αρχαίας πόλης. Όλες μαζί οι επιγραφές αποτελούν σήμερα το Φοινικικό Αρχείο, στο οποίο και φανερώνεται ο τρόπος συλλογής της φορολογίας επί 150 έτη από τους Φοίνικες. Οι ανασκαφές έχουν επίσης επεκταθεί πια και σε ψηλότερα σημεία του λόφου, όπου κι ανακαλύφθηκαν δύο νέα συγκροτήματα δωματίων, ενδιάμεσα από έναν μεγάλο εσωτερικό πύργο. Το πρώτο συγκρότημα, στα ανατολικά του πύργου, αποτελούσε τη νότια πτέρυγα της μεγάλης αυλής των αποθηκών, στα δωμάτια του οποίου βρέθηκαν διάφορα αντικείμενα. Το δεύτερο συγκρότημα, στα δυτικά του πύργου, περιελάμβανε έξι δωμάτια που συγκοινωνούσαν τόσο μεταξύ τους όσο και με τους δύο μεγάλους δρόμους (στα βόρεια και στα δυτικά), ένδειξη ότι πιθανών να χρησιμοποιήθηκαν για τη φρουρά του πύργου. Τέλος, ο νότιος τοίχος του υποτιθέμενου κτιρίου της φρουράς, εφάπτονταν μ’ ένα άλλο μεγάλο συγκρότημα, που αποτελούσε τα εργαστήρια επεξεργασίας χαλκού και σιδήρου.
Επιπρόσθετα, το Αρχαίο Ιδάλιο σχετίζεται με μοχθηρές ιστορίες αρχαιοκαπηλίας, όπως όταν ο Αμερικανός πρόξενος της Ρωσίας στην Κύπρο, Τσεσνόλα ανάσκαψε και πούλησε 10000 αρχαίους τάφους από το αρχαίο βασίλειο και την ευρύτερη περιοχή. Αποτελεσματικά, τα ευρήματα εκείνα μεταπωλήθηκαν σε μια μεγάλη δημοπρασία που έγινε στις 25 και 26 Μαΐου του 1870 στο Παρίσι. Σήμερα, τα εκθέματα της αρχαίας πόλης συναντώνται από το Μουσείο του Λούβρου, μέχρι και Μουσεία της Μασσαλίας και της Ορλεάνης, καθώς επίσης και σε διάφορες άλλες ιδιωτικές συλλογές. Μερικά όμως από τα ευρήματα μεταγενέστερων ερευνών, φιλοξενούνται στο Τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίου Ιδαλίου και το Αρχαιολογικό Μουσείο Κύπρου.
Τέλος, ολόκληρη η περιοχή του Αρχαίου Ιδαλίου συνδέεται με την Πολιτιστική Διαδρομή Αφροδίτης.
