Λυσός

Η Λυσός βρίσκεται 40 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Πάφου στην ομώνυμη επαρχία της Κύπρου, και σε απόσταση περίπου 90 χιλιομέτρων βορειοδυτικά Λεμεσό και περίπου 180 χιλιόμετρα μακριά από τη Λευκωσία.

Όντας το μεγαλύτερο σε έκταση χωριό της Μεγαλονήσου, η Λυσός καλύπτει μια έκταση περίπου 10000 στρεμμάτων στην επαρχία Πάφου. Χτισμένο σε μέσο υψόμετρο 560 μέτρων, η κορυφή Τρίπυλος, που βρίσκεται κοντά στο Σταυρό της Ψώκας, θεωρείται το ψηλότερο σημείο του οικισμού (στα 1,362 μέτρα), το οποίο και συνορεύει προς τα ανατολικά με την επαρχία Λευκωσίας. Το μεγαλύτερο μέρος της έκτασης του χωριού καλύπτεται από το δάσος Πάφου, που αποτελεί σημαντικό βιότοπο αγρινών και ενδημικών πτηνών, ενώ την ευρύτερη περιοχή διασχίζουν πολλά μονοπάτια της φύσης.

Οι μόνιμοι κάτοικοι της Λυσού, περί τους 200 στις μέρες μας εξαιτίας των πολλών ξένων που έχουν χτίσει τις κατοικίες τους εκεί, ασχολούνται με τη μελισσοκομία, καλλιεργούν αμπέλια, φρουτόδεντρα, ελιές, χαρουπιές, εσπεριδοειδή, όσπρια, σιτηρά και λίγα λαχανικά, αν και το μεγαλύτερο μέρος της έκτασης του χωριού παραμένει ανεκμετάλλευτο και περιβάλλεται από πεύκα, ξισταρκές, λατζιές, κέδρους και άλλα δέντρα. Τέλος, η περιοχή έχει ήπιο καλοκαίρι και τσουχτερό χειμώνα. Παλιότερα, οι γυναίκες του χωριού επιδίδονταν και στην υφαντουργία, καθώς επίσης έφτιαχναν τις περίφημες μαξίλλες (είδος παστού σύκου).

Το όνομα του ορεινού αυτού χωριού συνδέεται με την αρχαία ελληνική ιστορία και παραπέμπει στη Λισό ή Λίσσο , έναν παλαιότερο οικισμό, που ήταν ξακουστός για το Ασκληπιείο του, στο νησί της Κρήτης. Οι ντόπιοι από την άλλη, πιστεύουν ότι το όνομα Λυσός, προέρχεται από το ρήμα λύω (που σημαίνει λιώνω), αφού η περιοχή κατά το παρελθόν, λόγω του νερού και του χαλκοφόρου στρώματος του εδάφους της, χρησίμευε ως εργοστασιακός χώρος λιωσίματος μετάλλων.

Η Λυσός αγαπήθηκε και κατοικήθηκε από πολλούς αρχαίους Έλληνες, γεγονός που επιβεβαιώνουν τα γεωμετρικά αγγεία, οι λαξευμένοι τάφοι, και πολλά άλλα ευρήματα που ανασκάφηκαν στη γύρω περιοχή. Κατά τη διάρκεια των εθνικών αγώνων της Κύπρου, η κοινότητα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οργάνωση ομάδων με αντάρτες, ενώ στον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ γύρω από τον οικισμό φιλοξενήθηκαν αρκετά καταφύγια των ανθρώπων της οργάνωσης. Εκεί συνελήφθη κι ο ήρωας και ποιητής Ευαγόρας Παλληκαρίδης. Οι τοποθεσίες αυτές, γνωστές στους τουρίστες και σαν τ’ αλλοτινά λημέρια της ΕΟΚΑ, συναντώνται σε απόσταση περίπου 3 χιλιομέτρων από το χωριό και με κατεύθυνση προς τον Σταυρό της Ψώκας, αποτελώντας ένα από τα βασικότερα αξιοθέατα πολιτισμού και ιστορίας της παφίτικης αυτής κοινότητας.

Διατηρώντας στο πέρας των χρόνων την αυθεντικότητά της, η Λυσός, αποτελεί έναν ήσυχο, γραφικό και συνάμα παραδοσιακό προορισμό για τον κάθε εναλλακτικό επισκέπτη. Εισερχόμενος κανείς στην κοινότητα, βλέπει το διατηρητέα κτήριο του δημοτικού σχολείου, σε κοντινή απόσταση από τον δασικό σταθμό της κοινότητας, που υπάγεται διοικητικά σ’ αυτό του Σταυρού της Ψώκας, ενώ συνεχίζοντας την περιδιάβαση, ο επισκέπτης θα οδηγηθεί στις εγκαταστάσεις του κοινοτικού συμβουλίου, καθώς και στο πολιτιστικό κέντρο του χωριού, και από εκεί κατευθυνόμενος στην καρδιά της κοινότητας, μπορεί να ξαποστάσει σ’ ένα τα  παραδοσιακά καφενεία, ή να επισκεφτεί την φραγκοβυζαντινή εκκλησία της Παναγίας Χρυσελεούσης, με τα γοτθικά χαρακτηριστικά και την παμπάλαια τοιχογραφία της Παναγίας της Κυκκώτισσας,  καθώς επίσης τις πέντε πέτρινες βρύσες του οικισμού. Έξω από το χωριό, συναντάται το παρεκκλήσι του Προφήτη Ηλία, ενώ ένας μικρός δρόμος – δεξιά της βρύσης, οδηγεί στο ναϋδριο του Αγίου Γεωργίου, (του 13^ου αιώνα). Κανείς όμως δεν φεύγει από το χωριό χωρίς να κάνει μια στάση στο μνημείο του αγωνιστή της ΕΟΚΑ, Ευαγόρα Παλληκαρίδη, το οποίο στέκει στην τοποθεσία «Προσευχή», το σημείο ακριβώς που συνελήφθη ο αγωνιστής από τους Άγγλους, κι από εκεί ανηφορίζοντας στην αντρουκλιά, (το δέντρο της χρονιάς του 2007), και φυσικά στα «λημέρια της ΕΟΚΑ», απ’ όπου η πανοραμική θέα είναι εκπληκτική.

Τα εκκλησιαστικά μνημεία της Λυσού δεν σταματούν στην Παναγία τη Χρυσελεούσα, τριγύρω από τον οικισμό εντοπίζονται και οι ναοί του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, το σπήλαιο και το αγίασμα του Αγίου Χαράλαμπου, του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, και του Αγίου Μερκουρίου με τον ομώνυμο εκδρομικό χώρο. Επιπλέον, το χωριό διαθέτει βιβλιοθήκη, κοινοτικό πάρκο, εστιατόρια και ταβέρνες, παραδοσιακά αναπαλαιωμένα σπίτια για ενοικίαση, ένα αγροτουριστικό κατάλυμα και ένα ξενοδοχείο. Τέλος, το πρόγραμμα «World Wide Village», δίνει την ευκαιρία σε εθελοντές απ’ όλο τον κόσμο να γνωρίσουν την κυπριακή φύση και παράδοση, βοηθώντας τους κατοίκους του χωριού σε αγροτικές εργασίες και διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις, με αντάλλαγμα τη διαμονή και τη διατροφή.

Η Λυσός είναι εύκολα προσβάσιμη και συνδέεται οδικά με την Πόλη Χρυσοχούς, την Πελαθούσα και μέσω του κατασκηνωτικού χώρου του Σταυρού της Ψώκας με τη Μονή Κύκκου και τα χωριά του Τροόδους.