Σπήλια-Κούρδαλι

Τα χωριά Σπήλια-Κούρδαλι βρίσκονται στηνεπαρχία της Κύπρου και απέχουν 71 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από την ομώνυμη πόλη, 46 χιλιόμετρα βόρεια της Λεμεσού, 97 χιλιόμετρα δυτικά της Λάρνακας και 84 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Πάφου.

Δυο οικισμοί στο βορειοδυτικό τμήμα της οροσειράς της Μαδαρής και ακριβώς πριν την οροσειρά του Τροόδους, σε υψόμετρο 1.000 περίπου μέτρων και στην καρδιά του δάσους Aδελφοί, τα χωριά Σπήλια-Κούρδαλι βρίσκονται στην περιοχή της Σολέας και συνορεύουν με την επαρχία Λεμεσού. Αν και είναι δυο γειτονικές κοινότητες με δυο ξεχωριστά κοινοτικά συμβούλια, λογίζονται ως ένας προορισμός από ντόπιους και ξένους και χαρακτηρίζονται από γραφικά στενά, αναπαλαιωμένα παραδοσιακά σπίτια που ανακαινίζουν απόδημοι και ξένοι, ή νεόδμητες εξοχικές κατοικίες που χτίζουν, για να απολαύσουν το εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον και το ιδανικό κλίμα της περιοχής. Η εύκολη πρόσβαση στα μεγάλα αστικά κέντρα και τα πολλά αξιοθέατα, μουσεία και Μονοπάτια της Φύσης βουτηγμένα στο πράσινο, προσελκύουν πολλούς επισκέπτες που φτάνουν σε αυτό το όμορφο σημείο της κεντρικής Κύπρου. Στην περιοχή καλλιεργούνται αμπέλια οινοποιήσιμων ποικιλιών, φρούτα, όπως κεράσια, ροδάκινα, χρυσόμηλα, μήλα, κυδώνια και λαχανικά με κυρίαρχα το φασολάκι, τις ντομάτες και τις πατάτες. Το πιο φημισμένο προϊόν όμως είναι τα σπηλιώτικα καρύδια. Από τα Σπήλια πηγάζει ο ποταμός Ατσάς, που διασχίζει στη συνέχεια το Κούρδαλι και ανάμεσα στα δάση που περιβάλλουν την περιοχή, βρίσκονται εγκαταλελειμμένοι οικισμοί και ερείπια πανάρχαιων εκκλησιών. Οι υποδομές στις δύο κοινότητες μπορούν να ικανοποιήσουν τους επισκέπτες τους, καθώς υπάρχουν αγροτουριστικά καταλύματα, ξενοδοχεία, καφενεία και ταβέρνες που παρέχουν υψηλού επιπέδου υπηρεσίες μέσα στο καταπράσινο περιβάλλον.

Ιστορικά, τα Σπήλια-Κούρδαλι υφίστανται από το 16^ο αιώνα, περίοδο που χτίστηκε και η εκκλησία της Παναγίας Χρυσοκουρδαλιώτισσας, που ήταν το κέντρο μοναστηριού. Γύρω από τη μονή, υπήρχαν αρκετά κτήματα στα οποία εργάζονταν κάποιες οικογένειες που σταδιακά άρχισαν να φτιάχνουν μικρές κοινότητες, δημιουργώντας το Κούρδαλι, αλλά λόγω της στενής κοιλάδας, κάποιοι άρχισαν να εγκαθίστανται ένα χιλιόμετρο πιο ψηλά, στην περιοχή του σημερινού χωριού Σπήλια, με πιο εύκολη πρόσβαση και στην «κοιλάδα του Καρυδιού». Με την πάροδο του χρόνου και κυρίως το 19^ο αιώνα, τα Σπήλια εξελίχθηκαν σε πιο μεγάλη κοινότητα από το Κούρδαλι και κατέφευγαν εκεί κάτοικοι των γύρω οικισμών που σιγά-σιγά εγκαταλείπονταν. Οι πιο πολλοί άντρες, εργάζονταν στα γύρω μεταλλεία του αμιάντου, του χρωμίου και της Φουκάσας ή ως ξυλοκόποι, και οι γυναίκες εργάζονταν στα κτήματα ή ασχολούνταν με την κτηνοτροφία. Ένας ιστορικός τόπος, που άφησε το στίγμα του και στον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ κατά των Άγγλων το 1955-59, καθώς εδώ υπήρχαν τα λημέρια της οργάνωσης, με ολόκληρο τον οικισμό των Σπηλίων να συμμετέχει ενεργά στον αγώνα. Τη δεκαετία του 1960, ήταν ίσως η περίοδος της μέγιστης ακμής και αργότερα τα δυο χωριά βγήκαν «λαβωμένα» από την αστυφιλία της δεκαετίας του 1970.

Τα Σπήλια πήραν το όνομά τους από τους ρωμαϊκούς τάφους («σπήλιους», όπως τους αποκαλούσαν αφού έμοιαζαν με σπήλαια) που βρέθηκαν στη δυτική πλευρά του χωριού, ενώ το Κούρδαλι από τον κτήτορα του αρχαίου ναού του μοναστηριού της κοινότητας Ιωάννη Κούρδαλη.

Στα Σπήλια υπάρχουν ο παλιός και ο καινούριος ναός του Αγίου Αντωνίου, ο ένας δίπλα στον άλλο. Ο παλιός, συνιστά πετρόχτιστο μονόκλιτο οικοδόμημα του 1850 με ξύλινη στέγη και έξω από τη δυτική του πόρτα, υπάρχει το Πεύκο-καμπαναριό, ένα από τα πολλά αξιοθέατα της περιοχής. Ο κορμός του πανύψηλου διχαλωτού πεύκου, χωρίζεται σε δυο χοντρές «μασχάλες», ανάμεσα στις οποίες φτιάχτηκε το καμπαναριό. Στη βάση του πεύκου βρίσκεται σφηνωμένη μια μεγάλη ορθογώνια πέτρα, που σύμφωνα με την παράδοση, την έβαλε ο Άγιος Αντώνιος για να καλύψει το σημείο που πήγε κάποιος ντόπιος κάποτε να κόψει το πεύκο αλλά δεν τα κατάφερε.

Στο εσωτερικό του ναού, υπάρχουν βημόθυρα του 16^ου αιώνα φερμένα από άλλη εκκλησία, ενώ η εικόνα του Αγίου Αντωνίου χρονολογείται στο 1851 και οι εικόνες του Χριστού, της Παναγίας και του Προδρόμου στο 1858. Το 2003, ο παλιός ναός κηρύχθηκε αρχαίο μνημείο από το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου και άρχισαν οι εργασίες στήριξης και συντήρησής του. Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε το 1970 και συνιστά πετρόκτιστο οικοδόμημα με τρούλο και αψίδες, φτιαγμένο με κόκκινο τούβλο της περιοχής. Κάθε χρόνο, ανήμερα της γιορτής του Αγίου Αντωνίου, στην περιοχή γίνεται μεγάλο πανηγύρι που προσελκύει πολύ κόσμο από όλη την Κύπρο.

Ο Άγιος Γεώργιος Καρυδιού είναι ένα ξωκλήσι στην τοποθεσία «Καρύδι» στα Σπήλια, δίπλα στον κύριο δρόμο που οδηγεί στην κοινότητα και χτίστηκε το 1994 σε ερείπια παλιότερης εκκλησίας.

Η Παναγία Χρυσοκουρδαλιώτισσα έχει συμπεριληφθεί στα Μνημεία Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Κληρονομιάς για το κτίριο και τις αξιόλογες τοιχογραφίες και είναι το αρχαιότερο μνημείο της κοινότητας δίπλα στο ποτάμι του Ατσά και σε ένα καταπράσινο περιβάλλον με καρυδιές, ελιές και πυκνή συστάδα πεύκων. Το πανέμορφο οικοδόμημα της Χρυσοκουρδαλιώτισσας οικοδομήθηκε το 16^ο αιώνα από το ιερέα Ιωάννη Κουρδάλη και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Δίπλα στο ναό, υπάρχει ενετικό γεφύρι που τον συνδέει το χωριό και θεωρείται το αρχαιότερο του είδους του στη Σολέα. Επίσης, έξω από τη δυτική είσοδο του ναού, υπάρχουν δυο πανάρχαιες ελιές που χρονολογούνται από την ίδια περίοδο και μια παμπάλαια μοσφιλιά. Ένα χιλιόμετρο πιο κάτω από το χωριό, βρίσκεται και η «Συκιά του Χρύσανθου»,. η μεγαλύτερη στο είδος της συκιάς του γένους «ντελούνικα» που φύεται μόνο σε μερικά χωριά της Πιτσιλιάς. Η καρυδιά η «Πουξιουρίνα» στην τοποθεσία «Καρύδι», είναι πιθανώς η πιο αρχαία της Κύπρου και έχει κηρυχθεί προστατευόμενη.

Το Κοινοτικό Πάρκο Ανδρέα Χρυσάνθου προσφέρει πανοραμική θέα, διαθέτει παιχνιδότοπο και αμφιθέατρο και βρίσκεται στον κεντρικό λόφο, δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου. Στο χώρο του «Πάρκου Ειρήνης Χρυσάνθου» υπάρχει και αναμνηστική πλάκα για τους δασκάλους της κοινότητας Σπηλιών-Κουρδαλίου Κλέαρχο Κυριακίδη, Ευτυχία Κάσινου και Ανδρέα Βαλιαντή.

Το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Σπηλίων-Κουρδαλίου βρίσκεται στην είσοδο του πυρήνα των Σπηλίων και αποτυπώνει γλαφυρά τη λαογραφία της περιοχής, φιλοξενώντας πλήθος αντικειμένων και ειδών καθημερινής χρήσης ή εργαλείων από παραδοσιακά επαγγέλματα.

Η Κρύα Βρύση, είναι η παλιά βρύση των Σπηλιών στην κοίτη ενός ρυακιού και μέχρι το 1960, ήταν η βασική πηγή νερού για το χωριό. Χτίστηκε το 1908 για να δέχεται το νερό δυο παρακείμενων πηγών. Το πέτρινο αυτό ντεπόζιτο καταλήγει σε δυο βρύσες που βρίσκονται σε διαφορετικά ύψη, από τις οποίες το κρύο νερό τρέχει σε τρεις γούρνες. Γύρω στο 1980, το νερό μολύνθηκε και χαρακτηρίζεται ως μη πόσιμο.

Στο ανατολικό άκρο, στην περιοχή «Λαού» βρίσκεται ο Τάφος της Πανούκλας. Οι δυο ογκόλιθοι που βρίσκεται ο ένας πάνω στον άλλο, ήταν ο τόπος όπου η Παναγία των Κουρδάλων, συνέτριψε την πανούκλα που θέριζε τους κατοίκους. Ο μύθος συγκεκριμένα αναφέρει ότι η Παναγία μετά από ολονυχτία στην εκκλησία της, βρήκε την πανούκλα και την κυνήγησε. Αυτή σκαρφάλωσε στο βράχο να γλιτώσει, αλλά η Παναγία άρπαξε το διπλανό βράχο και την καταπλάκωσε.

Ο Ελιόμυλος της Παφίταινας στα Σπήλια είναι κτίσμα του 1894 και δούλευε μέχρι το 1954, ενώ σήμερα έχει αναπαλαιωθεί όντας ένας από τους καλύτερα διατηρημένους ελιόμυλους της Κύπρου.

Η διατηρητέα οικία Θεόφιλου Φυλακτίδη, ένα διώροφο σπίτι του 19^ου αιώνα κτισμένο με πέτρα της περιοχής βρίσκεται στο Κούρδαλι, στο κέντρο του χωριού. Εκτός από τον παραδοσιακό στύλο που στηρίζει το ανώι, αξιόλογοι είναι και οι τοίχοι από πέτρα που δεν έχουν καλυφθεί με γύψο, δημιουργώντας ένα ξεχωριστό περιβάλλον.

Το «σπίτι της Αντιγόνης» είναι μια ακόμα διατηρητέα κατοικία εξαιρετικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, με πλούσια παραδοσιακή επίπλωση και διακόσμηση που χτίστηκε το 1870, αναπαλαιώθηκε και εγκαινιάστηκε το 2008. Το οίκημα που ανήκει στον Ανδρέα Χρυσάνθου, βρίσκεται στο κέντρο των Σπηλίων και στο ημιυπόγειό του στεγάζει το Μουσείο του σκαρπάρη Χρήστου Χρυσάνθου

Τα Λημέρια της ΕΟΚΑ ήταν σύστημα από 3 κρησφύγετα, με αποθήκες, μαγειρείο και παρατηρητήρια στην κορυφογραμμή του χωριού Κούρδαλι και κατασκευάστηκαν το καλοκαίρι του 1955. Τα Λημέρια φιλοξένησαν τον αρχηγό της ΕΟΚΑ στρατηγό Γεώργιο Γρίβα Διγενή, τον ήρωα Γρηγόρη Αυξεντίου και άλλους 18 αντάρτες το 1955. Εδώ μάλιστα, στις 11/12/1955 τα Λημέρια περικυκλώθηκαν από πλήθος Άγγλων στρατιωτών και διεξάχθηκε η περίφημη «Μάχη των Σπηλιών», στην οποία οι Άγγλοι έχασαν πολλούς στρατιώτες και ο Διγενής και οι άντρες του διέφυγαν χωρίς απώλειες. Σήμερα τα κρησφύγετα έχουν επισκευαστεί από το Τμήμα Δασών, το οποίο δημιούργησε δίκτυο μονοπατιών στην περιοχή, με επεξηγηματικές πινακίδες, δείκτες και παγκάκια.

Το Κούγκι της ΕΟΚΑ στο Κούρδαλι, είναι το σπίτι όπου το 1958 έχασαν τη ζωή τους 4 αγωνιστές (Ανδρέας Πατσαλίδης, Κώστας Αναξαγόρα, Παναγιώτης Γεωργιάδης, Αλέκος Κωνσταντίνου) από ισχυρότατη έκρηξη και πλέον έχει μετατραπεί σε μουσείο.

Το εντυπωσιακό μνημείο ηρώων με τους 4 ανδριάντες των αγωνιστών της ΕΟΚΑ, βρίσκεται στο κέντρο της κοινότητας Σπηλιών και θεμελιώθηκε το 1993. Από το 1958 μέχρι και σήμερα, το μνημόσυνο των 4 πεσόντων τελείται από τον Αθλητικό Σύλλογο της κοινότητας και είναι η πιο μεγάλη εθνική γιορτή στα Σπήλια-Κούρδαλι. Στο χώρο του μνημείου, υπάρχει και αναμνηστική πλάκα με τα ονόματα των ηρώων της τουρκικής εισβολής του 1974 Λοϊζου Κουκκουλή και Ανδρέα Νεοκλέους, του 1964 Ανδρέα Αγησιλάου και Μιχάλη Κακουλλή και του 1^ου Παγκοσμίου Πολέμου Χρυσόστομου Κλεάνθη Ιερείδη.

Το παραδοσιακό οινοποιείο Σπηλιών συναντάται στην ανατολική άκρη του χωριού και οικοδομήθηκε από τον ιδιοκτήτη του, Ανδρέα Χρυσάνθου. Με παραδοσιακό εξοπλισμό, καζάνι, πιθάρια και νταμιτζάνες, μια παλιά μηχανή σύνθλιψης των σταφυλιών και άλλα μικροαντικείμενα, αποτελεί ένα από τα στολίδια του οικισμού. Οι ποικιλίες που παράγονται είναι μαύρο σταφύλι, ξινιστέρι, παμπακά, σπουρτί, αλλά και ζιβανία, λικέρ και άλλα ποτά.