Δάλι

Το Δάλι βρίσκεται περίπου 17 χιλιόμετρα νότια της Λευκωσίας στην ομώνυμη επαρχία της Κύπρου, κι απέχει 35 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Λάρνακας, 70 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Λεμεσού, και 155 χιλιόμετρα από την Πάφο.

Αρχικά, η κοινότητα εντοπίζονταν στη νότια πλευρά του ποταμού Γιαλιά, αλλά από το 1983, δημιουργήθηκε ένας πιο σύγχρονος οικισμός στα βορειοανατολικά, που επεκτείνεται μέχρι και την πόλη της Λευκωσίας. Σήμερα, περιλαμβάνει δύο οικιστικές περιοχές, μια γεωργική, και μια κτηνοτροφική, καθώς και δύο βιομηχανικές ζώνες. Με περίπου 12000 μόνιμους κατοίκους, σε μια έκταση 32 τετραγωνικών χιλιομέτρων, και με μέσο υψόμετρο περίπου 220 μέτρα, το Δάλι καλύπτεται με πυκνή βλάστηση (εσπεριδοειδή, ευκάλυπτοι και ελιές), κατά μήκος του ποταμού, χαρουπιές, αμυγδαλιές, καθώς κι αρκετές καλλιέργειες σιτηρών.

Βρισκόμενο στην καρδιά της Μεγαλονήσου, το Δάλι χωρίζεται επίσης σε δύο ξεχωριστές ενορίες (της Παναγίας της Ευαγγελίστριας – στο παλιό χωριό, και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης – στη σύγχρονη κοινότητα). Επιπλέον, αποτελεί ανεξάρτητο δήμο με επίτιμους δημότες – μεταξύ άλλων τον Γλαύκο Κληρίδη, και τον πρώην Έλληνα πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη, καθώς επίσης έχει αδελφοποιηθεί με το δήμο Αχαρνών Ελλάδας, την Γαλλική κωμόπολη Combs la Ville, και την Orte στην Ιταλία. Εκεί, εδρεύει κι η Ιερά Μητρόπολη της κατεχόμενης Τριμυθούντας.

Η ίδρυση του Δαλίου ανάγεται γύρω στο 1100 π.Χ., όταν ο πελοποννήσιος βασιλιάς Χαλκάνωρ ίδρυσε το Ιδαλίον (ένα από τα 11 αρχαία βασίλεια της Μεγαλονήσου), έπειτα από χρησμό που πήρε μετά τη λήξη του Τρωικού πολέμου για να χτίσει μια πόλη, εκεί όπου θ’ ανατέλλει ο ήλιος. Τ’ όνομά του, φαίνεται να το απέκτησε όταν ο βασιλιάς κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Κύπρο, προκειμένου να βρει το μέρος που θ’ απαντούσε στο χρησμό του, ένας από τους στρατιώτες του φώναξε «ιδού άλιον», (φράση που σημαίνει «είδα τον ήλιο»). Το αρχαίο αυτό βασίλειο, χτίστηκε πάνω στη βόρεια πλαγιά της μικρής οροσειράς Ιερακαρκά, ενώ στην περιουσία του περιλαμβάνονταν και τα γύρω χωριά. Σύμφωνα με ευρήματα από αρχαίους τάφους, η πόλη του Ιδαλίου κατοικούνταν αδιάλειπτα από τον 12ο αιώνα π.Χ. αιώνα μέχρι το τέλος των Ρωμαϊκών χρόνων (400 μ.Χ.). Από διάφορες επιγραφές και νομίσματα της εποχής, φαίνεται ότι στην αρχαία αυτή πρωτεύουσα κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο, αφού η πόλη λειτουργούσε με δημοκρατικούς όρους. Μέχρι τον 6ο-5ο αιώνα π.Χ, το Ιδάλιο είχε περίπου 10000 κατοίκους, οι οποίοι με το πέρας των χρόνων ολοένα κι αυξάνονταν. Το 470 π.Χ. η πόλη περνά στα χέρια των Φοινίκων με την βοήθεια των Περσών, οπότε και ξεκινά μια περίοδος παρακμής για την πόλη του Ιδαλίου. Παρόλα αυτά η πόλη δεν εγκαταλείφτηκε ποτέ, αν και συνεχώς άλλαζε το σύστημα στο εσωτερικό της. Επί Βυζαντίου, ήρθε αντιμέτωπη με τις επιδρομές των Σαρακηνών, και κατελήφθη από αυτούς ένα γύρω στα 1426. Μεταξύ των ετών 1191-1489 μ.Χ. έρχονται στην Κύπρο οι Σταυροφόροι και οι Λουζινιανοί, οπότε και υιοθετείται το φεουδαρχικό σύστημα. Όλη η γη μεταβιβάζεται στον Φράγκο βασιλιά, τους ευγενείς, τους ιππότες και τη Λατινική εκκλησία. Στη σύγχρονη ιστορία, περί το 1474 πια, το παλιό χωριό του Δαλίου παραχωρείται μαζί με άλλα γειτονικά χωριά από τη βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο, στον ευγενή Γεώργιο Κονταρίνι, κι έπειτα, ακολουθεί η περίοδος της Τουρκοκρατίας, καθώς και της βρετανικής κατοχής, μέχρι και το 1960, οπότε το νησί της Κύπρου ανακηρύσσεται σε ανεξάρτητη δημοκρατία. Τέλος, η κοινότητα συμμετείχε στις εξελίξεις κατά την τουρκική εισβολή του 1974, και έτσι το 1976 δημιούργησε ένα οικιστικό σχέδιο στέγασης για τη φιλοξενία των Ελληνοκυπρίων προσφύγων.

Τα ερείπια της πόλης του Αρχαίου Ιδαλίου, καθώς και μια πληθώρα σημαντικών ευρημάτων (ο νερόμυλος Δαλίου, το τζαμί Δαλίου, και κυρίως η Επιγραφή Ιδαλίου, που αποτελεί το αρχαιότερο γραπτό συμβόλαιο στον κόσμο), συνθέτουν στο σήμερα την πλούσια ιστορία του αρχαίου βασιλείου της πόλης του Δαλίου. Στους δύο λόφους της περιοχής βρίσκονταν η ανατολική και δυτική ακρόπολη του αρχαίου βασιλείου. Στην ανατολική ακρόπολη φαίνεται να υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης και στη δυτική, που ήταν η κύρια ακρόπολη, πιθανώς να υπήρχε ναός αφιερωμένος στον Αμύκλαιο Απόλλωνα.  Σε μια από τις δύο κορυφές, υπήρχε κι ο ναός της θεάς Αθηνάς, ο οποίος όμως και καταστράφηκε το 470 π.X. όταν η πόλη κατακτήθηκε από τους Κιτιείς βασιλείς. Σύμφωνα με τη μυθολογία, λέγεται ότι στην ευρύτερη περιοχή, υπήρχαν συνολικά 14 ναοί, αφιερωμένοι σε διάφορες θεότητες, όπως ο Άδωνης. Κάτω από τις δύο ακροπόλεις, και προς τα βόρεια, απλωνόταν η καρδιά της πόλης περιβαλλόμενη από οχυρωματικούς περίβολους. Αρκετά από τα ευρήματα του τόπου φιλοξενούνται – όπως είναι φυσικό σε διάφορα Μουσεία εντός του νησιού, όπως το Τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίου Ιδαλίου, αλλά και σ’ άλλους πολιτισμικούς χώρους του εξωτερικού.

Το Δάλι υπήρξε ένα εκ των λεγομένων “μικτών” συνοικισμών της Μεγαλονήσου. Σύμβολο της ελληνοτουρκικής φιλίας στο χωριό υπήρξαν οι προσωπικότητες του τουρκοκύπριου Ντερβίς Αλί Καβάζογλου, και του ελληνοκύπριου Κώστα Μισιαούλη, οι οποίοι και δολοφονήθηκαν το 1965 από τουρκοκύπριους εθνικιστές. Επιπλέον, στην περιοχή έζησαν κι ασκήτεψαν δύο γνωστοί Άγιοι. Αφενός, ο Άγιος Θεόδωρος, ένας εκ των τριακοσίων “Αλαμάνων” αγίων που ήρθαν κι ασκήτεψαν στην Κύπρο από την Παλαιστίνη, του οποίου σήμερα διασώζεται το σπήλαιο. Ο Άγιος Δημητριανός ο Ανδριδιώτης, αφετέρου, που αρχικά υπηρέτησε σαν στρατιώτης, κι έπειτα ασκήτεψε κοντά στην τοπθεσία Αγρίδι, όπου και συναντάται εκκλησία αφιερωμένη στην μνήμη του.

Στην ευρύτερη περιοχή από το χωριό Δάλι, συναντώνται αρκετά εκκλησιαστικά μνημεία. Εκτός από τις εκκλησίες των δύο ενοριών (της Παναγίας της Ευαγγελίστριας, και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης), στην κοινότητα υπάγεται και ο ναός του Αγίου Δημητριανού του Ανδριδιώτου, η γοτθική εκκλησία του Αγίου Μάμα (βόρεια του οικισμού), που ο εσωτερικός της διάκοσμος θεωρείται δείγμα εξαιρετικής λαϊκής τέχνης, εξού κι ο Νομπελίστας Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, κατά την περιδιάβασή του στην Κύπρο το 1953, δεν παρέλειψε να γράψει δύο στίχους γι’ αυτή. Τέλος, η βυζαντινή εκκλησία του του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, αλλά κι η επιβλητική εκκλησία των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας (στο κέντρο της πόλης).

Η τοποθεσία-φυσικό οχυρό όπου βρίσκεται το Δάλι, καλύπτοντας μια εύφορη πεδιάδα σε μια περιοχή γεμάτη με κοιτάσματα χαλκού, συνετέλεσε και στην ανάπτυξή του. Σήμερα, ο πυρήνας του χωριού εντοπίζεται στο μέσο των δύο οροσειρών. Αν και κατά το παρελθόν η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν γεωργοί και καλλιεργούσαν πατάτες, βαμβάκι, εποχιακά και σιτηρά, στις μέρες μας έχουν στραφεί στη μεγάλη κτηνοτροφική παραγωγή, που μάλιστα ανέρχεται σε 100.000 λίτρα γάλατος ημερησίως, τη μεγαλύτερη ποσότητα γάλατος που παράγεται σ’ ολόκληρη την Κύπρο.

Στην σύγχρονη κοινότητα του Δαλίου λειτουργεί το περιφερειακό κέντρο υγείας, το οποίο εξυπηρετεί και τις γύρω κοινότητες, ενώ παράλληλα υπάρχει δημοτική βιβλιοθήκη, πολιτιστικό κέντρο, κι υπαίθριο αμφιθέατρο. Στο χωριό επίσης υπάρχουν τρία δημοτικά σχολεία, ένα λύκειο και μερικά δημόσια και ιδιωτικά νηπιαγωγεία. Τέλος, στην κοινότητα δραστηριοποιούνται και διάφορα σωματεία, καθώς επίσης λειτουργούν λογής ταβέρνες και καφέ.

Η κοινότητα Δαλίου γειτνιάζει στα νότια με τη Νήσου Λευκωσίας, βόρεια με το χωριό Ποταμιά, και νότια με τον οικισμό της Αλάμπρας.