Κρήτου Τέρρα

Η Κρήτου Τέρρα είναι χωριό της επαρχίας Πάφου στην Κύπρο και απέχει 32 χιλιόμετρα βόρεια της ομώνυμης πόλης, 93 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Λεμεσού και 141 περίπου χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Λευκωσίας.

Βρισκόμενη στην περιοχή της Λαόνας, όπως λέγεται η ευρύτερη περιοχή και σε τοπίο που περιβάλλεται από ψηλές βουνοκορφές ενώ στα βόρεια βλέπει τη θέα του Κόλπου Χρυσοχούς, η Κρήτου Τέρρα χτισμένη σε υψόμετρο 465 μέτρων, υπάγεται στα αμπελοχώρια του νησιού και θεωρείται ένα από τα πιο όμορφα και γραφικά χωριά της επαρχίας.

Με πλούσια και μεγάλη ιστορία που κουβαλάει εδώ και αιώνες, σήμερα προσελκύει πολλούς ντόπιους και ξένους για να απολαύσουν τα αξιοθέατα, τις βρύσες, τις πάμπολλες εκκλησίες και το πανέμορφο φυσικό περιβάλλον που την περιστοιχίζει. Μια περιοχή με πολλές πρωτιές και πρωτοτυπίες, η Κρήτου Τέρρα είναι φορέας πολιτισμού και παράδοσης για την Κύπρο. Ήταν το δεύτερο χωριό σε αριθμό νερόμυλων στο νησί (με 15), το πρώτο χωριό της επαρχίας και ίσως το πρώτο στη μεγαλόνησο που ίδρυσε το δικό του δημοτικό σχολείο το 1796. Εδώ άνοιξε το πρώτο ομώνυμο καζίνο στο νησί κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας το 19^ο αιώνα κι εδώ γεννήθηκαν κάποιες από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες που διαδραμάτισαν πρωτεύοντα ρόλο στην ιστορία του τόπου.

Η κοινότητα οφείλει την ονομασία της σε συνθετικό δύο λέξεων. Το πρώτο συνθετικό προέρχεται από το όνομα του πρώτου οικιστή του χωριού και φεουδάρχη Ερωτόκριτου, ενώ στα χρόνια της Φραγκοκρατίας οι Φράγκοι που μετέτρεψαν το χωριό σε φέουδο, προσέθεσαν το «τέρρα» (terra η γη στα λατινικά). Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι σε παλιούς χάρτες αναγράφεται ως «Critu» και ως «Terra», πιθανολογώντας ότι αρχικά υπήρχαν δύο διαφορετικά χωριά, που εντέλει συγχωνεύτηκαν. Μια τρίτη εκδοχή κάνει λόγο για τα λαξευτά σπήλαια της περιοχής, αναφερόμενη στο ότι η λέξη Κρήτου προέρχεται από τη φράγκικη λέξη «la grotte» που σημαίνει σπήλαια, ενώ η λέξη Τέρρα, από το λατινικό «terra».

Το χωριό είναι γενέτειρα τριών σπουδαίων μορφών που έζησαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, του δραγουμάνου Χατζηιωσήφ, του δραγουμάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου που ήταν ο πιο σημαντικός δραγουμάνος στο νησί και του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Άλλες προσωπικότητες που κατάγονται από την Κρήτου Τέρρα είναι ο ήρωας της Ε.Ο.Κ.Α Σάββας Πετρίδης και ο Χριστόδουλος Μιχαήλ Τζιαπούρας, ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές στο νησί και πολλοί άλλοι. Μετά τις διακοινοτικές ταραχές του 1963, οι λίγοι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι εγκατέλειψαν την κοινότητα που έγινε αμιγώς ελληνοκυπριακή, ενώ η αστυφιλία της δεκαετίας 1970 και η εγκατάλειψη του μεταλλείου της λίμνης στο οποίο εργάζονταν αρκετοί κάτοικοι, συνέβαλε στη μείωση του πληθυσμού, αριθμώντας πλέον 70 περίπου κατοίκους.

Περιδιαβαίνοντας στην Κρήτου Τέρρα, οι επισκέπτες έχουν να δουν πολλά σημεία ενδιαφέροντος που ανταποκρίνονται σε κάθε γούστο και πεδίο, φυσιολατρικά, θρησκευτικά, αρχαιολογικά, αξιοθέατα πολιτισμού και άλλα.

Ο οικισμός γνώρισε δόξες από την αρχαιότητα, καθώς με βάση κάποια ευρήματα του 2010, όπως ένα άγαλμα μικρού παιδιού στον Άγιο Ευσέβιο (ή αλλιώς Άγιος Ευρέσιος), η περιοχή είχε κατοικηθεί από τη ρωμαϊκή εποχή. Σήμερα, έχει επιβεβαιωθεί η ύπαρξη ρωμαϊκού στρατοπέδου δίπλα από την πηγή και ύπαρξη συνοικισμού, ενώ βρέθηκαν και αρχαίοι λαξευτοί τάφοι στην περιοχή της Αγίας Ειρήνης και στο «Σελλί», καθώς και υπόγειο υδραγωγείο που ενωνόταν με την πηγή του Αγίου Ευσεβίου.

Το πετρόκτιστο κεφαλόβρυσο με τις έξι λαξευμένες βρύσες που βρίσκεται στην είσοδο του χωριού, ένα πολύ όμορφο σημείο για στάση, χτίστηκε το 1908 και ήταν το τέταρτο μεγαλύτερο σε όλη την Κύπρο και το τρίτο σε όγκους νερού, από το οποίο αρδευόταν όλη η κοινότητα και τα μεγάλα περιβόλια του χωριού, ενώ κινούσε 4 από τους 15αλευρόμυλους και έφτανε στις γούρνες του πλυσταριού. Δίπλα του βρίσκεται και το σπήλαιο με μήκος 50 μέτρα και ύψος 2 μέτρα, που όπως λέγεται, από εκεί πήγαζε μεγάλη ποσότητα νερού και ενωνόταν με το σπήλαιο του Αγίου Ευσεβίου. 

Στα βόρειά του και βόρεια των ποταμών Κρεμιώτη και Μυλάρι, συναντώνται τα ερείπια των νερόμυλων που άλεθαν σιτάρι και κριθάρι, εξυπηρετώντας τους κατοίκους και των γειτονικών χωριών. Το πλυσταριό, αποτελεί έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο με έξι κυκλικά ανοίγματα σε βράχο, για το πλύσιμο των ρούχων από τις νοικοκυρές και χρησιμοποιούνταν μέχρι τη δεκαετία του 1960. Τις Τρίτες που λούζονταν οι γυναίκες, έκλειναν την είσοδο και απαγορευόταν στους άντρες να περνούν από την περιοχή. Σήμερα, σώζεται το πετραύλακο και το υπόγειο λαγούμι που μετέφερε το νερό εκεί.

Στο βορειοανατολικό  άκρο του χωριού, βρίσκεται ο ποταμός του Κρεμμιώτη μέσω του οποίου ρέει νερό κυρίως τους χειμερινούς μήνες και σχηματίζει  τον καταρράκτη Κρεμμιώτη, ενώ στην περιοχή Τζιμένου, 100 μέτρα βόρεια από το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, συναντώνται οι ομώνυμοι νερόμυλοι που αναστηλώθηκαν το 1992.  Το δημοτικό σχολείο, δίπλα από την εκκλησία, χτίστηκε το 1850 και σήμερα, στεγάζει το Ίδρυμα Περιβαλλοντικών Μελετών Κρήτου Τέρρας, ενώ κοντά είναι και η Οικία Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, ένα παλιό πετρόχτιστο οίκημα με γαλάζια ξύλινα παράθυρα.

Η κύρια εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Παναγία Χρυσελεούσα, μια καμαροσκέπαστη βασιλική των αρχών του 19^ου αιώνα που κάποτε είχε 7 τρούλους. Μάλιστα, η εκκλησία κτίστηκε το 1804 από τον Χατζηγεωργάκη Κορνέσιο, ο οποίος δώρισε φορητές εικόνες για να στολίσουν το τέμπλο της.

Σημαντικό αξιοθέατο είναι επίσης η ανακαινισμένη φραγκοβυζαντινή εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης Φυτεύκιας που ανάγεται στον 15^ο αιώνα και βρίσκεται 3 περίπου χιλιόμετρα από το χωριό, ενώ λειτουργεί μια φορά το χρόνο ανήμερα της γιορτής της εν λόγω αγίας. Μεταξύ των 20 ακόμα ξωκλησιών στην Κρήτου Τέρρα ξεχωρίζουν της Αγίας Παρασκευής, του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Γεωργίου (υπάρχουν 4 αφιερωμένα στον ίδιο Άγιο), του Αγίου Θεοδώρου, του Αγίου Ευσεβίου, της Αγίας Ειρήνης, της Αγίας Αφηνιάς, του Αγίου Ιωάννη, του Αγίου Κουρνούτα και οι Άγιες Πέτρες.

Το μνημείο ηρώων είναι αφιερωμένο στον Γεώργιο Δ. Πογιατζή που έπεσε μαχόμενος κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής του 1974, ενώ εκεί υπάρχει και το μικρό του πάρκο με παιδική χαρά.

Ολοκληρώνοντας την περιήγηση του χωριού, οι επισκέπτες μπορούν να ξεκουραστούν και να πιουν τον καφέ τους στην καφετέρια και στο καφενείο που λειτουργεί και ως μπακάλικο, ή να φάνε στην ταβέρνα πάνω στη νέα πλατεία του χωριού που σερβίρει φρέσκα κρέατα και σουβλάκια. Για όσους θέλουν να παρατείνουν τη διαμονή τους στην περιοχή, υπάρχουν φθηνά αγροτουριστικά καταλύματα που παρέχουν όλες τις ανέσεις.