Ξυλιάτος

Ο Ξυλιάτος είναι χωριό της επαρχίας Λευκωσίας στην Κύπρο και απέχει 42 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Λευκωσίας, 59 χιλιόμετρα βόρεια της Λεμεσού, 70 χιλιόμετρα δυτικά της Λάρνακας και 102 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Πάφου.

Χτισμένος σε υψόμετρο 500 μέτρων στο κεντρικό τμήμα του νησιού με πλούσια άγρια βλάστηση θυμαριού και χαμηλών θάμνων και μέρος του να περιλαμβάνει το κρατικό δάσος Αδελφοί, ο Ξυλιάτος των 150 περίπου κατοίκων -που ασχολούνται με την καλλιέργεια λαχανικών και λίγων εσπεριδοειδών-συγκεντρώνει πολύ κόσμο λόγω του όμορφου φράγματος και του γνωστού εκδρομικού του χώρου, αποτελώντας ανάσα ηρεμίας μακριά από τις πολύβουες πόλεις. Αν και δεν έχει ταβέρνες και εστιατόρια, οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν τον καφέ τους στο καφενείο του χωριού, να απολαύσουν τα πανέμορφα και πολλά φυσικά αξιοθέατα και να περπατήσουν στα 2 Μονοπάτια της Φύσης του οικισμού, το Μονοπάτι της Φύσης Στητήπετρα και το Μονοπάτι της Φύσης Φράγμα Ξυλιάτου.

Το χωριό υφίσταται από τα μεσαιωνικά χρόνια και αποτελούσε βασιλικό φέουδο επί φραγκοκρατίας, ενώ η ονομασία του συνδέεται με τον ιδιοκτήτη της περιοχής που ονομαζόταν Ξυλιάς (και ήταν πιθανόν υλοτόμος) και τη μεσαιωνική κατάληξη «–άτος» που δηλώνει ιδιοκτησία.

Ο περίφημος εκδρομικός χώρος 2 χιλιόμετρα από τον Ξυλιάτο που βρίσκεται στους πρόποδες του υδατοφράκτη, σε μια στενή κοιλάδα περιτριγυρισμένη από καταπράσινα βουνά και σε υψόμετρο 600 μέτρων, είναι επισκέψιμος από πλήθος κόσμου κατά την υπερχείλιση του φράγματος τους μήνες Φεβρουάριο- Μάρτιο, αλλά και τους καλοκαιρινούς μήνες. Ο χώρος περιλαμβάνει πάνω από 100 τραπέζια (τα 33 είναι στεγασμένα και 3 για ΑμΕΑ), 3 στεγασμένες ψησταριές και 7 ανοιχτές, νερό σε 5 σημεία με βρύσες, παιδική χαρά, χώρους υγιεινής και χώρους στάθμευσης.

Το πανέμορφο φράγμα Ξυλιάτου στα νότια του χωριού και στην κοιλάδα του ποταμού Ελιά που βρίσκεται και ο εκδρομικός χώρος, κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1980, έχει ύψος 42 μέτρα και μήκος 155 μέτρα, ενώ έχει χωρητικότητα 1.420.000 κυβικών μέτρων νερού. Ενταγμένο στο δίκτυο «ΦΥΣΗ 2000», είναι πόλος έλξης πολλών επισκεπτών που έρχονται να θαυμάσουν το μοναδικό τοπίο με το πυκνό πευκόδασος. Μέσα στο νερό συναντάται το πολύ σπάνιο κυπριακό νερόφιδο Natrix-natrix cypriaca, ενώ στις όχθες του το ψάρεμα επιτρέπεται  μετά από σχετική άδεια από το τμήμα αλιείας της Κύπρου. Η μικρή γέφυρα που υπάρχει στην περιοχή, διευκολύνει την πρόσβαση σε όλα τα σημεία περιμετρικά του φράγματος, προσφέροντας πανέμορφη θέα. Η κάθε υπερχείλιση του υδατοφράχτη, μετατρέπει πολλά σημεία του σε καταρράκτη, που διαμορφώθηκε μετά από ενέργειες του κοινοτικού συμβουλίου και διαρκεί συνήθως 2-3 μήνες που πέφτουν πολλές βροχές.

Στην περιοχή Πότιμα, εντοπίζεται μια αιωνόβια ελιά που θεωρείται η μακροβιότερη στην Κύπρο ηλικίας 800 χρονών, αλλά και η μεγαλύτερη σε διάμετρο, με περιφέρεια που φτάνει τα 13 μέτρα και ύψος τα 6 μέτρα. Η ελιά έχει τεθεί από το 2004 υπό την προστασία και συντήρηση του Τμήματος Δασών.

Στη βραχώδη περιοχή «Οχτήπετρα», στα ανατολικά της κοινότητας, ο επισκέπτης θα δει το υπέροχο σημείο θέας και έναν σπάνιο γεωλογικό σχηματισμό, ένα βραχώδες πέτρωμα στο χρώμα του γραφίτη, το ύψος του οποίου ξεπερνά τα τριάντα μέτρα και έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον γεωλόγων και ερευνητών.

Στον Ξυλιάτο υπήρχε και έντονη μεταλλευτική δραστηριότητα, καθώς τα δύο μεταλλεία χαλκού, χρυσού και σιδήρου που λειτούργησαν από το 1956 μέχρι και το 1973, βρίσκονται στα δυτικά του χωριού. Μάλιστα, στο μεταλλείο Μεμί, έχει δημιουργηθεί ένας μεγάλος κρατήρας με όμβρια ύδατα, σχηματίζοντας μια όμορφη λίμνη. Τα νερά της, λόγω της ύπαρξης κράματος χαλκού στον πυθμένα της, αλλάζουν χρώμα ανάλογα με την εποχή και δημιουργώντας μια πανδαισία χρωμάτων. Το άλλο μεταλλείο, αυτό του Αλεστού, βρίσκεται στα δυτικά του χωριού, στους πρόποδες του δάσους Αδελφοί και Μαχαιρά και δεν αποκλείεται η επαναλειτουργία του, καθώς υπάρχουν μέχρι και σήμερα μεταλλεύματα χαλκού, σιδήρου και χρυσού. Σήμερα η τοποθεσία έχει πετρώματα σιδηροπυρίτη, ενώ μια μικρή λίμνη έχει καλύψει τον πυρήνα του μεταλλείου.

Μέσα στο χωριό υπάρχει η πετρόχτιστη εκκλησία του Αγίου Μάμα που αποκαταστάθηκε μετά από πυρκαγιά το 1998, καθώς και η σπηλιά που χρησιμοποιούσε ο άγιος ως καταφύγιο  στην περιοχή Παιζούλες, στη νότια πλευρά της κοινότητας. Η λαξευμένη σε βράχο σπηλιά έχει πλάτος πέντε περίπου μέτρα, βάθος τέσσερα μέτρα και ύψος λιγότερο από δύο μέτρα. Σύμφωνα με την παράδοση, ολόκληρο το χωριό ο Άγιος Μάμας το χρησιμοποιούσε για βοσκοτόπι, λόγω της φυσικής περίφραξης της περιοχής με βράχους.

Στην εκσυγχρονισμένη πλατεία του χωριού, υπάρχει ένα σιντριβάνι με μια ξύλινη γέφυρα, κερκίδες, πεζόδρομο, ποδηλατόδρομο και χώρο πρασίνου. Το παλιό γεφύρι της κοινότητας χτίστηκε τη δεκαετία του 1930 και εξωραΐστηκε, αποκτώντας μοντέρνα όψη με διάφανο γυαλί στις άκρες του και συνιστά ακόμα ένα αξιοθέατο για τον Ξυλιάτο.